Beteugeld idealisme.

Een eerlijk en genuanceerd beeld van Prins Frederik.

Met grote waardering bieden wij u aan studieblad 7 in de uitgave van Ritus en Tempelbouw / Quator Coronati. Een studieblad dat bijna leest als een ooggetuige verslag, met een uitgebreide analyse van ook nieuwe bronnen, die een belangrijke periode uit de geschiedenis van de Nederlandse Vrijmetselarij belicht: het tijdvak van Prins Frederik als Grootmeester-Nationaal (1816-1881).

Het boek neemt de lezer mee in een belangrijke transitie in de geschiedenis van De Nederlanden en tegen deze achtergrond in de geschiedenis van de Vrijmetselarij. In een maatschappelijke omslag naar meer vrijheid en gelijkheid, die deze periode kenmerkt, evolueert de leiderschapsstijl van prins Frederik mee richting meer ruimte, autonomie en dialoog met de Broeders. Het grootmeesterschap van de prins laat daarmee zien dat balans tussen wel of niet politiek stellingnemen, aandacht voor rituele verdieping en maatschappelijke betrokkenheid voor Vrijmetselaren een voortdurende zoektocht is, die tot op de dag van vandaag relevant blijft. De vraag hoe de vrijmetselarij haar idealen kan omzetten in maatschappelijk handelen, zonder politiek instrument te worden, blijft ook in deze tijd een uitdaging.

Het team – Paul Evers, Jan Jongen, Gert Jonker, Thijs Laeven – heeft met moed en toewijding dit levenswerk, begonnen door Broeder Phlip Visser, voltooid. Zij hebben daarbij een evenwicht gevonden tussen recht doen aan wat er reeds lag aan rijk bronmateriaal en anderzijds aanvullend onderzoek doen, in een moedige poging om zelf ook de tijdsgeest van toen te doorgronden. Het boek dat nu voorligt, is een eerbetoon aan wijlen Broeder Phlip, die in mei 2024 zijn werktuigen moest neerleggen. Het is dan ook meer dan terecht dat dit werk aan hem wordt opgedragen.

Dat neemt niet weg dat die eer ook de andere auteurs toekomt. Zij hebben een schat aan informatie bijeengebracht afkomstig uit diverse bronnen. Het boek put uit archiefmateriaal van de Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden, zoals de Resolutiën van de Grootloges van Bestuur, tekenplanken van Prins Frederik en andere correspondentie. De maçonnieke tijdschriften uit die periode, zoals het Maçonniek Weekblad, geven inzicht in de stem van de toenmalige broeders en schetsen de maatschappelijke context waarin zij opereerden. Ritualen uit de 19e eeuw, waaronder die van Van Vredenburch (1820/1826), Schouten (1865), en Carpentier Alting (1878 en 1880), en de gedachtewisselingen daarover tussen loges en GrootOosten zijn geanalyseerd, om de ontwikkeling van het maçonnieke gedachtegoed te illustreren.

Daarmee onderstreept dit boek ook het belang van een goed conserveren en ontsluiten van waardevol materiaal uit archieven en bibliotheken. Dat maakt het mogelijk dat latere generaties nog steeds belangrijke lessen uit het verleden kunnen leren en mede met die kennis weloverwogen keuzes kunnen maken voor hun toekomst.

Lessen voor de Tegenwoordige Tijd

Net als in de 19e eeuw staat de Vrijmetselarij vandaag voor de uitdaging om een balans te vinden tussen het behouden van haar tradities en het inspelen op een veranderende maatschappij. Dit boek laat zien dat beiden essentieel zijn voor het voortbestaan van de Orde. De discussie over de maatschappelijke rol van de Vrijmetselarij is nog steeds actueel. De Orde heeft in het verleden op verschillende manieren invulling gegeven aan haar maatschappelijke betrokkenheid en deze betrokkenheid kan in onze moderne tijd nieuwe vormen aannemen. De auteurs benadrukken het belang van openheid en dialoog binnen de Orde, zowel over interne als over maatschappelijke vraagstukken. Mag het ook over politiek gaan? Ja, vermits binnen de afgesproken werkwijze van comparitie en met respect voor de Broederschap, de Broederketen. Juist waar het schuurt kunnen – als we de Broederketen blijven vasthouden – nieuwe inzichten ontstaan.

De Stichting Ritus en Tempelbouw is ervan overtuigd dat dit boek dan ook een belangrijke bijdrage levert aan de kennis en het begrip van de Nederlandse Vrijmetselarij. Het is een aanrader voor iedereen die geïnteresseerd is in de geschiedenis van de Orde, de rol van de Grootmeester en de lessen die we daaruit kunnen trekken voor de moderne tijd.

Bij wijze van voorpublicatie biedt Ritus en Tempelbouw u de inhoudsopgave en hoofdstuk 8 en het aansluitend intermezzo ter lezing aan. De redactie plaats hierna dit voorproefje binnen zijn context.

“Dit hoofdstuk is er een van totaal 36. Het neemt de lezer mee in een serieus conflict uit de beginjaren van prins Frederik als grootmeester (1818-1820). Hij streed toen tegen de Hoge Graden. Deze uitsnede is illustratief voor de aanpak in het eerste deel van het boek. Hierin heeft de redactie het oorspronkelijke werk van broeder Phlip Visser in overleg met hem aangevuld. Zo hebben wij gebruik gemaakt van nog niet eerder ontsloten bronnen. Ook citeren wij uit persoonlijk gekleurde correspondentie van de prins-grootmeester.

Elders in het boek (verspreide hoofdstukken en vanaf 31) breiden wij het onderzoek van broeder Phlip Visser uit met eigentijdse maçonnieke tijdschriften en andere bronnen. Zo gaan wij na hoe broeders zich verhielden tot idealen van de vrijmetselarij. Dit vormt een rode draad die door het hele boek loopt. Eerdere hoofdstukken gingen ook hierop in, maar dan belicht vanuit (officiële) orde-publicaties. Uit deze onderzoekslijn vloeit de titel Beteugeld idealisme voort.

Het conflict met de Hoge Graden is één voorbeeld van een botsing van idealen (prins Frederiks religiositeit) met weerstand (bij de kapittels). De prins klaagde het blasfemisch karakter van de Hoge Graden aan en wilde deze ontmantelen. De kapittels streden voor behoud.”

Noot voor de lezer. De afkorting GLvB staat voor de Groote Loge van Bestuur. Een bestuursorgaan dat zowel in de noordelijke als in de zuidelijke provincies bestond (tot 1830). Vergelijkbaar met het grootoosten.